İlk təkdir ya təklər ilkləri gətirənlərdilər?
Hə. Belə. Açığı kitab oxuyan deyiləm mən. Görünüş aldatmasın sizi. Uzun illərdi kitabdan “uzaq” qalmışam. O “uzaq”-lıqdan sonra ilk kitabımı nəhayət ki, 2 aya bitirdim. Zarafat bir yana, keçək kitaba. Amma, qeyd edim ki “spoiler” var, dolu-dolu, başdan sona qədər. Özünüz bilin.
Söhbət Herman Hessenin “Yalquzaq” əsərindən gedir. Kitab bir neçə hissədən ibarətdir:
- Tənhalıq hissəsi
- Otaq kirayə verən bir xanımın bacı oğlunun gözündən
- Harrinin gözündən
- Herminenin hissəsi
- Pablonun hissəsi
Tənhalıq hissəsi, əsərin başlanğıcı olub, özlüyündə iki hissəyə ayrılır, hansı ki xazeykanın qardaşı oğlu gözündən Harrinin təsviri, sonra isə Harrinin öz gözündən başına gələnlər, “Yalquzaq haqqında traktat”, ta ki Hermine ilə tanış olana qədər. Ondan sonra gəlir əsərin ikinci hissəsi, Hermine. Bu hissə də uzanır gedir, Pablonun o möcüzələr teatrına qədər. Həmin tamaşa isə əsərin son hissəsidi. Əslində bu mənim öz bölgümdü, kitab haqqında rəylərə baxsaz, oxucular təmiz başqa formalarda 3 hissəyə bölüblər.
Gəlin elə başdan başlayaq. Əsər müəllif 2-ci şəxsin sözləriylə başlayır. Xazeykanın bacısı oğlu. Onun sözlərində və onun əsas obrazla olan söhbətlərində bizə ilkin informasiyalar verərək təsəvvürümüzdə canlandırmağımızı istəyir. Həmin hissə “Naşirin ön sözü” ilə başladığı üçün xazeykanın bacısı oğlu yerinə biz naşir deyək. Naşirin ilk diqqətə çarpan sözü: “Yalquzaq yaşı əllini haqlamış bir kişi idi” oldu. (Bunu niyə qeyd etdiyimi qarşıda deyəcəm). Ardınca kitabdan başqa bir alıntıya baxaq: “Sanki, hamısı zarafatdı. Elə bil, öz aləmində başqa işlə məşğul ola-ola gəlib mənzil kirələməsi, adamlarla almanca danışması özünə dəqəribə gəlirdi.” Yəni obrazımız fikri tamam başqa yerdə olub, dünya-aləmdən xəbərsiz, öz kefində yaşayan, lakin bununla yanaşı adi bir insan kimi davranaraq müəyyən hərəkətləri yerinə yetirir. Sonrası naşirin gözündən obrazın niyə “Yalquzaq” olması, və obrazın naşirlə söhbətlərində bu fikri dəfələrlə təkrarlaması bizim üçün tam bir “Yalquzaq” formalaşdırır. Yəni, “Yalquzaq” deyərkən biz hansı xüsusiyyətlərə xas bir insanı təsəvürümüzdə canlandırmalıyıq?. Elə həmin hissələrdə, “Yalquzaqlaşmağa başlanğıcın” İncildən gəlməsi ifadəsi səslənirdi. “Bəşər övladını sev”. Həmin paraqrafı özünüz oxuyun.
Ardınca “Yalquzağımızın” otağının təsviri: kitablar, rəsm əsərləri. İncəsənətə və ədəbiyyata necə önəm verən birisidir. (Ki, sonradan musiqi mövzusunda çoxlu müzakirələri olduğunu görəcəyik).
Bu hissələrdə, kitabın ilkin hissəsində qabardılan mövzu: meşşan –dır, kitabın türkcə versiyasında “orta sınıfa mensup” kimi gedir.
https://azerdict.com/az/izahli-luget/me%C5%9F%C5%9Fan
Harrinin əsas problemi ətrafındakı meşşanlara həm həsəd aparması, həm də diksinməsidir. Təmizlik birxətlidir, çirklilik çoxxətli. Çoxxətli birxətliyə həsrətlə və hörmətlə baxır, arzulayır, həsəd aparır. Sonra, bəlkə də onun kimi ola bilmədiyi üçün, özünə, nəticə etibari ilə ona nifrət edir.
Gəlin sizə kitabdan bir paraqraf oxuyum:
Burada iki ifadə səsləndirə bilərik: “Düşünməyi öyrənmək lazımdır ki, düşünəsən, yoxsa düşüncələr içində boğularsan”, və ya “İnsan unudur ki, düşünmək üçün yaradılmayıb, nə zamansa düşünməyə başlasa, düşüncələr arasında itib-batacaq”.
Gəlin ümumi baxaq. Bu ilk hissədə əsas qabardılan mövzu “meşşanlıq”, “insanın özünə nifrəti”-dir. İlk hissənin növbəti parçasında Harrinin öz sözləri izləyir bizi. Burada isə əsas mövzu “Yalquzaq” olur.
Baxın, əvvəlcə bu fikri səsləndirim: Şizofreniyanı bir insanın həqiqətlə beyinlərində baş verən hadisələri ayıra bilməməkdir deyə bilərik.daha Harrinin problemi bu deyil. Bunu qoyduq bir kənara. (https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eizofreniya) Bir də var şəxsiyyət bölünməsi – doğrusu, şəxsiyyət pozğunluğu. (https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9E%C9%99xsiyy%C9%99t_poz%C4%9Funlu%C4%9Fu) Harridə şəxsiyyət pozğunluğu problemi var idi? Məncə xeyir. Çünki şəxsiyyət pozğunluğu bir insanın əksər hərəkətlərinin fərqində olmaması, davranış və düşüncələrinə görə başqalarını günahlandırmasıdır. Harriyə çox uyğun görünür. Lakin Harridəki əsas məsələ, özü şüurlu olaraq özlüyündə iki obraz yaradıb, günahları digər obrazın – “Yalquzağın” üzərinə atması idi. Bəlkə də ətrafınızdakı bir çox insanda bu hadi
səni görmüsüz: müəyyən günahları – səhvləri, öz boyunlarına almırlar, nəyinsə üstünə yıxmağa, hansısa bəhanəyə əlaqələndirməyə çalışırlar. Yükü öz üzərindən atmağa çalışırlar. Harridə də oxşar proseslər cərəyan edir, lakin yükü öz üzərindən kənara yox, bir növ içindəki başqa bir varlığın üzərinə yıxır. “Şeytan elətdirdi”, ifadəsi tanış gəldi?
Burada qarşımıza “Yalquzaq haqqında traktat” çıxır. Traktatda nələrdən danışıldığına baxmadan əvvəl gəlin bir məsələni sizə çatdırım. Traktatı Harrinin özü yazmış ola bilər? Bu fikir hardan ortaya çıxır? Xatırlıyırsız lap əvvəldə naşirin Yalquzaq haqda dediyi cümləni vurğulamışdım. “Yaşı əllini haqlamış”. Təxmin etmir, dəqiq deməyə çalışır. Traktatda isə 48 yaşlı birinin iki il sonra özünü öldürmək qərarından söz açılır. Bəlkə elə 48 yaşındaykən Harri özü yazmışdı traktatı?
Bunu qoyduq bir kənara. Gələk traktatın əsas irəli sürdüyü fikrə. Bu yolla müəllif bizə demək istəyir ki, ola bilsin ki bir insan öz daxilində iki fərqli şəxsiyyət olduğunu düşünsün, özünü iki fərqli varlığa bölsün, lakin əslində insan öz daxilində yüzlərlər, minlərlər hissələrə bölünür. (Sonradan pablonun teatrında şahmat fiquraltıyla zəncir tamamlanacaq).
İlk hisəmizin sonunda müəllifin qabartdığı və ikinci hissəyə keçid üçün zəmin yaratdığı mövzu: müharibə.
İkinci hissə, Harmine ilə tanışlıq. İlk başlıqda Hermineni uşaqlıq dostu Herman-a oxşatması (müəllif öz obrazı üçün özünü uşaqlıq dostu edir). Bu bizə bir növ Herminenin real biri olmamasını düşünməyimiz üçün bir taktika idi ya yox, bilmirəm, lakin sonradan bir neçə xırda detal da bu fikrin üstündən xət çəkdirdi. Hə, Hermine realdır.
Musiqi. Əsas da Pablo ilə söhbət. Musiqi Harri üçün iki hissəyə ayrıldı, sevdiyi və nifrət etdiyi. İlki, Bethovendən, Mozartdan qalma, sadəcə dinləmək üçün – unudulmayanlar, ikincisi Pablo kimi insanların ifa etdiyi, başqalarınsa həmin sədalar altında rəqs etdiyi – qısaömürlü musiqilər.
Bir dəfəsində ciddi şəkildə müharibələrdən söhbət açılır. Bu yolla da yazıçı Harri adıyla bütün içini açıb-tökür. Fikirlərini oxucuyla bölüşür. (Nə olsun ki kitabı təhlil etməyə çalışırıq, sizin üçün də oxumağa nəsə saxlayaq).
Və gəlib çatırıq Pablonun teatırına. O gözəl sözə, “Yalnız dəlilər üçün”. Ağlın, şüurun müqabilində teatıra giriş əldə edirsən. Əsərin ortalarında Pablonun narkotik vasitələr istifadəsindən qeyd edilmişdi. Teatırın girişi də elə bu vasitə idi. Şüurunu – ağlını verirsən. Qarşılığı isə sənə tamaşa kimi görünən bir dünyada – əslində isə öz şüuraltında, gəzintiyə çıxırsan.
Bilirsiz maraqlısı nədir? Traktatda oxuyur ki, intihar etməlidir. Sonra Hermine ondan özünü öldürməsini xahiş edir. Teatırın sonunda da Hermineni öldürərək, bir növ öz ölümünə çatmış olur. Onsuz da əsərin içində bir neçə dəfə Harri Hermineni dostu yerinə qoyur, dərd dostu, hətta bir addımda irəli, sanki özüymüş kimi.
Bütün hər şeyi qoyaq qırağa, yekunlaşdırmağa çalışaq. Əsər bizə nədən bəhs edir: Bir insanın bir, iki, üç yox yüzlərlə, hətta minlərlə şəxsiyyətlərdən ibarət olması. Sanki bir insanın daxilində bütün dünya varmış. İkinci məsələ, müharibələrə qarşı olan müəllifin fikirləri. Rəqsə qarşı yaranan qorxu, (hansı ki nifrətinə laiq meşşanların etdiyi boş bir şeydir deyə düşünür Harri). Bir də şahmat oyunu. Ən əsası şahmatdı. Arada siz də şahmat oynuyun. Bir də kitabı özünüz oxuyun. (Bu qədər spoilerdən sonra oxumaq olsa). Növbəti kitablara qədər.
13-cü səhifə 